Kiểm toán năng lượng là hoạt động nhằm đánh giá thực trạng hoạt động của hệ thống tiêu thụ năng lượng tại doanh nghiệp. Từ đó xác định những khu vực sử dụng năng lượng lãng phí để đưa ra các giải pháp nhằm sử dụng năng lượng hiệu quả. Kiểm toán năng lượng giúp doanh nghiệp xác định được khuynh hướng tiêu thụ năng lượng và tiềm năng tiết kiệm năng lượng của các loại thiết bị khác nhau như: Động cơ, máy bơm, hệ thống thông gió, điều hoà không khí, hệ thống hơi, nhiệt, hệ thống sử dụng dầu DO, FO…
Hiện nay, việc sử dụng các công nghệ lạc hậu, thiết kế chưa tối ưu, vận hành chưa phù hợp, hành vi sử dụng chưa hiệu quả … là những nguyên nhân chủ yếu làm thất thoát năng lượng. Kết quả của những kiểm toán năng lượng cho thấy tiềm năng áp dụng các giải pháp đối với các doanh nghiệp của Việt Nam thường mang lại hiệu quả tiết kiệm năng lượng từ 5% đến 40% tổng năng lượng tiêu thụ.
Có hai dạng dạng kiểm toán năng lượng là KTNL sơ bộ và KTNL chi tiết:
1. Với những doanh nghiệp chỉ sử dụng ít thiết bị máy móc hoặc sử dụng nhiều thiết bị, máy móc trong sản xuất nhưng tạm thời chưa có nhu cầu kiểm toán năng lượng tổng thể, thay vào đó là khảo sát đơn giản cho quá trình sử dụng năng lượng thì kiểm toán sơ bộ là một sự lựa chọn hoàn hảo. Kiểm toán sơ bộ tốn ít thời gian nhất (2 ngày đến 1 tuần với 2 chuyên gia) và chi phí cũng thấp nhất. Kết quả có được chính là sự nhận diện và đánh giá ban đầu về các cơ hội, tiềm năng tiết kiệm năng lượng của hệ thống.
2. Tuy nhiên để đưa ra những đánh giá, tính toán chính xác, phát hiện các cơ hội tiết kiệm năng lượng chi tiết hơn và phân tích được các hiệu quả tài chính, kinh tế, lợi ích môi trường cũng như đưa ra được các giải pháp tổng thể và toàn diện nhất thì kiểm toán năng lượng tổng thể chính là dịch vụ mà các doanh nghiệp nên lựa chọn. Việc kiểm toán năng lượng tổng thể được tiến hành thông qua việc khảo sát, thu thập, phân tích số liệu tiêu thụ năng lượng trong quá khứ và hiện tại. Quá trình kiểm toán được thực hiện bởi từ 5 đến 7 chuyên gia, sử dụng các máy móc, thiết bị hiện đại, thời gian thực hiện tùy theo quy mô doanh nghiệp. Qua đó nhận diện các cơ hội và phân tích tính khả thi về kinh tế, kỹ thuật, xã hội của các giải pháp. Qua kiểm toán năng lượng, chuyên gia tư vấn sẽ giúp doanh nghiệp lập báo cáo chi tiết về thực trạng tình hình sử dụng năng lượng của từng công đoạn sản xuất, từng thiết bị dây truyền sản xuất. Để từ đó đánh giá được tiềm năng tiết kiệm, tìm ra nguyên nhân gây lãng phí trong quá trình sử dụng năng lượng tại doanh nghiệp và đề xuất cho doanh nghiệp các giải pháp sử dụng năng lượng một cách có hiệu quả nhất. Từ đó giúp doanh nghiệp giảm chi phí nhiên liệu đầu vào, hạ giá thành sản phẩm tăng khả năng cạnh tranh của sản phẩm. Cuối cùng sẽ tiến hành hỗ trợ doanh nghiệp thực hiện các giải pháp tiết kiệm năng lượng và tư vấn các nguồn vốn vay ưu đãi như Quỹ phát triển khoa học công nghệ hoặc Quỹ Bảo vệ Môi trường để doanh nghiệp thực hiện các dự án đầu tư (nếu doanh nghiệp có nhu cầu).
Đặt trong bối cảnh các doanh nghiệp Việt Nam đang thật sự phải đối đầu với quy luật cạnh tranh của nền kinh tế thị trường trong thời kỳ hội nhập. Chỉ riêng về lĩnh vực năng lượng đã cho thấy các doanh nghiệp đang gặp rất nhiều khó khăn vì hiệu suất tiêu hao năng lượng trên một đơn vị sản phẩm luôn cao hơn từ 1,5 lần đến 2,5 lần so với sản phẩm cùng loại do các nước trong khu vực sản xuất. Hơn nữa, trong hoạt động sản xuất và kinh doanh chi phí năng lượng thường giữ từ 30 đến 50% giá thành sản phẩm, nếu doanh nghiệp sử dụng hiệu quả và tiết kiệm năng lượng cũng đồng nghĩa hạ thấp giá thành sản phẩm sẽ tạo khả năng cạnh tranh trên thị trường.